پزشکان مصرف شیر را به عنوان غذا و دوا به بیماران جهت بهبودی توصیه و متخصصان تغذیه، شیر را برای جلوگیری از بیمار شدن تجویز می کنند و اساسی ترین روش برای مشکل سوء تغذیه در کودکان و نوجوانان توجه دادن آنان به مصرف شیر و توزیع شیر بهداشتی در مدارس است.
شیر کامل ترین و قدیمی ترین غذای شناخته شده توسط بشر است که با برخورداری از ترکیبات بالایی چون پروتئین، کلسیم، فسفر و ویتامینها و مواد معدنی، نارساییهای ناشی از سوء تغذیه را جبران می کند.
از آن جا که جمعیت کشور ما جمعیتی جوان است، استفاده از شیر به ویژه برای دانش آموزان تندرستی، هوش، تقویت قدرت یادگیری و تفکر، و خلاقیت بیشتر را به ارمغان خواهد آورد. شیر تأمین کننده پروتئین مورد نیاز این گروههای سنی و زمینه ساز سلامتی و کارایی نسل جوان به شمار می آید. کودکان نیز برای سلامتی دندانهایشان باید شیر مصرف کنند.
شیر هیچ زیانی ندارد، از این رو چربی موجود در شیر نه تنها برای نوشندگان ضرری نخواهد داشت بلکه ـ آن گونه که خواهد آمد ـ از رسوب چربی در سرخرگها می کاهد.
سکونی در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین نقل کرده است:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نوشیدن شیر برای کسی گلوگیر نیست؛ زیرا خداوند می فرماید: "لبناً خالصاً سائغاً للشاربین؛ شیر خالص و گواراست برای نوشندگان".»
مردی به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرض کرد: من شیر نوشیدم و مریض شدم. آن حضرت فرمود:
«نه، هرگز شیر تو را مریض نکرده و ضرری به تو نرسانده است لیکن تو شیر را همراه غذایی دیگر خورده ای و آن غذا تو را ناراحت کرده است و گمان برده ای که شیر به تو ضرر زده است.»
بر پایه روایات یاد شده و روایاتی از این دست، نوشیدنِ شیر هیچ زیانی به آدمی نمی رساند و چربیهای نهفته در آن نیز برای آدمی سودمند است.
شیر نه تنها هیچ زیانی برای انسان ندارد بلکه فواید متنوع و متعددی در آن است که قرآن کریم به آن با کلمه «منافع» اشاره کرده است:
«و الأنعام خلقها لکم فیها دِفْ ءٌ و منافع و منها تأکلون.»
«و چارپایان را برای شما آفرید و در آنها برایتان گرما و منفعتهای دیگری هست و از آنها می خورید.»
در این آیه قرآن به طور کلی اشاره می کند که چارپایان را خداوند در سمت و سوی منافع شما آفریده است و آنها سودمندیهای مختلفی برای انسان دارند و بی شک شیر در زمره آنهاست. واژه منافع در این آیه بسیار جامع و پرمحتواست که به فواید مختلف شیر و دیگر سودمندیهای حیوانات اشاره دارد.
اما در آیه دیگری خداوند شیر چارپایان را در کنار سودمندیهای دیگر آنها آورده است؛ خداوند متعال می فرماید:
«و لکم فیها منافع و مشارب اَفلا یشکرون»
«و برای آدمیان در چارپایان منفعتها و نوشیدنیهایی است، آیا شکر نمی گذارند؟»
در این آیه از شیر با عنوان «مشارب»؛ یعنی نوشیدنیها، یاد کرده است و در واقع در اصطلاح ادبیات عربی از باب «ذکرُ الخاص بعد العام» است؛ یعنی همان واژه منافع، شیر را نیز در بر می گرفت؛ چه این که به روشنی شیر در زمره منافع حیوان است. لیکن از آن جا که شیر در میان دیگر منافع حیوان ممتاز است و فواید آن برای سلامتی، رشد، تأمین غذا و برآوردن نیازهای انسان، ویژه است و برجسته، از شیر به طور خاص با واژه «مشارب» یاد شده است؛ بدین سان شیر غذایی است دارای فواید بسیار.
در گروهی از روایات شیر به گوشت تشبیه شده است. در واقع این روایات شاید به این نکته اشاره داشته باشند که دست کم شیر دربردارنده بخشی از پروتئینها و خواص گوشت است؛ صد البته افزون بر فواید بسیاری که شیر دارد.
حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:
«اللّبن احد اللحمین.»
«شیر یکی از دو گوشت است.»
به ظاهر مقصود حضرت آن است که شیر بسیاری از فواید و منافع گوشت را هم دارد.
در روایت دیگری درباره انواع خواص شیر چنین آمده است:
«پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بر شما باد به نوشیدن انواع شیر، زیرا شیر گرما را از درون می زداید آن گونه که انگشتان دست عرق پیشانی را پاک می کند، پشت انسان را نیرومند می سازد، عقل را زیاد می کند، بر بینایی چشم می افزاید، ذهن را تیز و پاکیزه می سازد و فراموشی را از بین می برد.»
شاید این حدیث به آثار خوردن شیر به طور مداوم اشاره دارد؛ یعنی هر کس نوشیدن شیر را ـ صد البته با مراعات مسایل جانبی دیگر ـ به طور مدام در برنامه غذایی خود قرار دهد بینایی او تقویت، فراموشی اش کمتر و ذهن او پاک تر و تیزتر خواهد شد.
شیر غذای کامل
همان طور که اشاره شد، شیر سرشار از مواد گوناگون حیاتی است. در آن مواد معدنی از قبیل سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، روی، مس، آهن، فسفر، کلر، ید و گوگرد موجود است. در شیر گازهای اکسیژن، ازت و اسید کربنیک نیز وجود دارد. در آن مواد قندی به صورت لاکتوز می باشد و دارای ویتامینهای «ب»، «پ»، «آ» و «د» است. شاید به سبب همین ویژگیها و امثال آن است که سلمان فارسی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چنین نقل می کند:
«قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله سیّد الأشربة اللّبن.»
«شیر آقای نوشیدنیهاست.»
در روایتی دیگر از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:
«لیس یَجْزی مکان الطعام و الشراب إلاّ اللّبن.»
«تنها شیر است که می تواند جای آب و غذا را بگیرد (انسان را از تشنگی و گرسنگی نجات دهد).»
شیر از نعمتهای الهی
بی شک این مایع زلال، گوارا و سفیدرنگ که سودمندیهای گوناگونی برای انسان دارد از نعمتهای الهی است. انسان وقتی سرگرم زندگی می گردد و همواره از مواهب طبیعی و نعمتهای الهی بهره می برد و با این حال از آنها غفلت می ورزد، دیگر نه به ارزش آنها توجه دارد و نه از مبدأ و آفریننده آنها یاد می کند. قرآن همواره به آدمیان تنبه می دهد و این نعمتهای الهی و قدر گرانِ آنها و سهم مؤثری که در ادامه زندگی بشر، سلامت و نشاط او دارند را به آنان گوشزد می کند.
از آیات قرآن و سخنان معصومان علیهم السلام استفاده می شود که شیر از نعمتهای الهی است، خداوند می فرماید:
«و لکم فیها منافع و مشارب افلا یشکرون»
«و برای شما در چارپایان سودها و نوشیدنیها (شیر) است، آیا شکر نمی گذارند؟»
در آیه دیگری می فرماید:
«و إنّ لکم فی الأنعام لعبرة نسقیکم مما فی بطونها و لکم فیها منافع کثیرة و منها تأکلون»
«و برای شما در چارپایان [درس] عبرتی است: از شیری که در شکمهای آنهاست به شما می نوشانیم و در آنها برای شما سودهای فراوان است و از آنها می خورید.»
آیه به روشنی نشانگر آن است که شیر از نعمتهای الهی است که از سر لطف در اختیار بشر نهاده و از بشر متقابلاً خواسته است که اولاً از پیچیدگیها و قوانین شگفت انگیزی که در پرتو آنها آب و علوفه به این مایع زلال، گوارا و لذیذ تبدیل می شود تأمل کند و ثانیاً همواره نعمتهای الهی را شکر گوید و لحظه ای از یادکرد این نعمتها غفلت نورزد. از این رو خداوند در سوره یاسین پس از اشاره به نعمتهای چارپایان با لحنی خاص می فرماید: «افلا یشکرون؟»؛ «آیا شکرگذار نخواهند بود؟». این شکر عملاً سبب خواهد شد که انسان از ارزش شیر غفلت نورزد و در بهره برداری بیشتر و بهتر از آن بکوشد.
شیر غذای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
بر طبق روایات متعددی، شیر، غذای پیامبر اسلام بوده است. ابن قولویه قمی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ در کامل الزیارات می نویسد:
«اللبن طعام رسول اللّه صلی الله علیه و آله »
«شیر غذای پیامبر خداست.»
در روایتی دیگر درباره غذای پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ چنین آمده است:
پیامبر خدا خرما تناول می فرمود و پس از آن آب می نوشید و آب و خرما بیشترین خوراک آن حضرت بود و شیر و خرما را با هم می خورد و آن دو را غذای خوش مزه و پاکیزه می نامید.
حضرت امام صادق به نقل از اجداد طاهرینش ـ علیهم السلام ـ از غذای پیامبر ـ صلوات الله علیه و آله ـ چنین یاد می کند:
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همواره شیر را دوست می داشت.»
شیر آخرین غذای پیامبر
برخی از روایات نشانگر آن است که شیر آخرین غذای پیامبر ـ صلوات الله علیه و آله و سلم ـ بود. بر طبق این روایات برای آخرین بار که آن حضرت لب به غذا زد شیر نوشید و پس از آن غذایی نخورد.
بدین سان در کودکی چون قدم مبارک در این گیتی نهاد شیر نوشید و چون در آستانه رحلت و پیوستن به رحمت الهی بود نیز شیر نوشید و در واقع شیر آغازین و فرجامین غذای او بود.
مناسب به نظر می آید در این باره به یاور راستین آن حضرت جناب عمار یاسر اشاره شود که رسول الله درباره او چنین فرمود:
«آخرین نوشیدنی او در این دنیا شیر است، و گروه طغیانگر و تجاوزکار او را خواهند کشت. جناب عمار یاسر در جنگ صفین گفت کمی شیر برایم بیاورید، شیر آوردند، آن را نوشید و پا به میدان کارزار گذاشت و به شهادت رسید.»
آداب نوشیدن شیر
این مایع سفیدرنگ زلال و گوارا که به راحتی در گلوی آدمی فرو می رود و از نعمتهای الهی است، از دیدگاه روایات نوشیدنِ آن آدابی خاص دارد؛ برپایه روایتی:
«امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا می فرمود خرما و شیر [دو غذای [خوش مزه و پاکیزه اند و چون پیامبر صلی الله علیه و آله شیر می نوشید، آن را مضمضه می کرد و می فرمود: شیر چربی دارد.»
بر طبق روایتی دیگر، حضرت امام صادق علیه السلام می فرمود: «هرگاه شیر می نوشید مضمضه کنید چون چربی دارد.»
احتمال دارد مقصود از مضمضه آن باشد که پس از نوشیدن شیر باید دهان و دندانها را شست تا چربیهای باقی مانده در دهان از بین برود، چنان که برخی از واژه شناسان زبان عربی «تمضمض» را این گونه معنا کرده اند.
احتمال دارد تمضمض به این معنا باشد که شیر را در دهان بچرخانید تا همه دهان [به ویژه اطراف دندانها] را فرا گیرد چه این که برای دهان و دندانها مفید است. البته این احتمال به لحاظ لغوی و ظاهر حدیث بعید است.
دعا به هنگام نوشیدنِ شیر
بی شک مستحب است نوشیدن هر نوشیدنی و خوردنِ هر غذا با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز گردد. این حکم درباره شیر نیز جریان دارد.
حضرت امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السلام ـ از اجداد پاکش نقل می کند که پیامبر خدا ـ صلوات الله علیه و آله و سلم ـ هر وقت غذایی می خورد چنین دعا می کرد:
«اللّهم بارِکْ لَنا و ارزقنا خیراً منه.»
«خدایا! به ما برکت عنایت کن و بهتر از آن را روزی ما فرما.»
اما هرگاه شیر می نوشید چنین دعا می کرد:
«اللّهم بارک لنا فیه و ارزقنا منه.»
«خدایا آن (شیر) را برای ما مبارک گردان و از آن روزی ما فرما.»
در حدیث دیگری آمده است که آن حضرت هرگاه شیر می نوشید چنین دعا می کرد:
«اللهم بارک لنا وزدنا منه.»
«خدایا! آن را برای ما مبارک کن و بیش از این از آن به ما عنایت کن.»
و هنگامی که غذای دیگری میل می فرمود، چنین دعا می کرد:
«اللهم بارک لنا فیه و اَبدلنا به خیراً منه.»
«خدایا این غذا را مبارک گردان و بهتر از آن را نصیب ما فرما.»
دعاهای پیامبر خدا به هنگام نوشیدن شیر در مقایسه با دعای آن حضرت در زمان خوردن دیگر غذاها نشانگر اهمیت شیر و قدر گرانِ آن و برتری آن بر بسیاری از غذاهاست.
مایع شفابخش
بر پایه روایات متعددی که از معصومان ـ علیهم السلام ـ رسیده است، شیر زمینه بهبودی و شفای برخی از امراض را فراهم می آورد. در روایتی از امیرمؤمنان علی علیه السلام چنین نقل کرده اند:
«جرعه، جرعه نوشیدنِ شیر (فراوان نوشیدنِ شیر) [زمینه] شفای هر مرضی را [فراهم می آورد] به جز مرگ.»
در همین باره در حدیث دیگری از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده که پیامبر خدا ـ صلوات الله علیه و آله ـ چنین فرمودند:
«اگر چیزی می توانست انسان را از مرگ برهاند، تلبینه بود، پرسیدند: تلبینه چیست؟ در پاسخ سه بار فرمود: نوشیدن شیر جرعه جرعه (فراوان و مداوم نوشیدنِ شیر).»
در این دو روایت به طور کلی شیر شفای دردها دانسته شده است. شاید مقصود آن باشد که اگر شیر به عنوان غذا و نوشابه در برنامه غذایی انسان قرار گیرد زمینه بسیاری از بیماریها در آدمی از میان برداشته می شود؛ چه این که بروز گروهی از بیماریها به دلیل نرسیدن ویتامینها و مواد معدنی و... به بدن است که شیر آنها را تأمین می کند و در نتیجه این گونه بیماریها را در نطفه خفه می سازد. این احتمال از روایاتی استفاده می شود که شاید بتوانند مفسِّر این دسته از روایات قرار گیرند؛ چه آنکه از آنها استفاده می شود که انسان باید بکوشد شیر را به طور مداوم بنوشد.
شاید مقصود از روایاتی از این دست آن باشد که چون شیر مطابق با فطرت ساخت و ساز بدن است، در حفظ و ایجاد هماهنگی و نظم اعضای بدن سودمند است از این رو در درمان گروهی از امراض و نیز پیشگیری از دسته ای دیگر از بیماریها بسیار مؤثر است.
شیر گاو، شفای دردها
در روایات پیشین درباره شفا بودنِ شیر به طور کلی سخن رفته بود. اما در روایات متعددی از شفا بودن شیر گاو به ویژه سخن به میان آمده است.
در روایت جناب سکونی به نقل از امام صادق و ایشان از امیرمؤمنان علی بن ابی طالب ـ علیهما السلام ـ در این باره چنین می خوانیم:
«قال علی علیه السلام ... و ألبانها دواء ... .»
«علی علیه السلام فرمود شیر گاو دواست.»
در روایت دیگری از آن حضرت این گونه نقل شده است:
«لبن البقر شفاء.»
«شیر گاو شفاست.»
دلیل شفابخش بودنِ شیر گاو
در بسیاری از روایات به شفابخش بودن گروههایی از گیاهان و آثار شگفت انگیز آنها اشاره شده است.
از روزگاران کهن نیز درمانهای گیاهی بخش اصلی داروها را تشکیل می داده و در روزگار ما نیز گرایش قابل ملاحظه ای به این مسأله شده است.
برگهای سرسبز درختان و بوته های سبز و خرّم که علوفه و خوراک گاوها را تشکیل می دهد، سرچشمه درمان دردها و شفای بیماران است.
گاوها از آن رو که از انواع این بوته ها و علفها می چرند و تغذیه می کنند و شیر آنها در واقع از همان علوفه ها تکوین می یابد، به نوعی، خصوصیات درمانی گیاهان را به شیر خود انتقال می دهند. در روایتی در این باره چنین آمده است:
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند هیچ دردی را نیافرید مگر آن که در مقابل آن دوایی قرار داده است، پس بر شما باد به [نوشیدن و بهره بردن از] شیر گاو؛ زیرا گاو از هر درخت و [بوته ای [می چرد.»
در روایتی دیگر از پیامبر خدا ـ صلوات الله علیه و آله و سلم ـ چنین نقل شده است:
«با شیرهای گاو بیماریهای خود را درمان کنید؛ چه این که من امیدوارم خداوند در آن شفای دردهای شما را قرار داده باشد؛ زیرا گاو از هر درختی می خورد.»
از این نکته استفاده می شود که گاوداران و صاحبان گاوداریهای بزرگ و کوچک و نیز دولت که بر چند و چون برنامه های آنها نظارت دارد باید در نوع علوفه انتخابی برای گاو دقت بیشتری داشته باشند و در حد امکان در تنوع و افزایش کیفیت علوفه و خوراک دام بکوشند.
نظیر این مطلب درباره عسل به طور روشن تری به چشم می آید؛ زیرا مزه، رنگ و طعم عسل مشابه طعم و مزه گیاهانی است که زنبور از آن چشیده است. از این رو شفا بودنِ شیر گاو تا حدودی در همه شیرهای بهداشتی و پاک نهفته است.
بعید نیست که کمیت و کیفیت شفاء بودن شیر گاو ـ که در روایات شیعه و سنی آمده است ـ در گرو چگونگی علوفه ای باشد که خوراک دام است؛ لذا در روایات متعددی از خوردن شیر حیوانات نجاست خوار نهی شده است.
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از خوردن گوشت و شیر و تخم حیوان نجاست خوار نهی فرمود تا زمانی که آن حیوان استبراء شود (مدتی معین غذای پاک به او بدهند و از ادامه نجاست خواری اش جلوگیری کنند.) حیوان نجاست خوار حیوانی است که در مزبله ها عذره انسان را می خورد.»
در همین جا مناسب به نظر می رسد به مسأله ای دیگر که پیشتر بدان اشارت رفت توجه دهیم: شیر پاکیزه است و زیانی نمی رساند، اما این مسأله در صورتی درست است که پاکیزگی آن در همه مراحل تولید و فرآوری رعایت شود وگرنه طیب و پاکیزه بودنِ آن زیر سؤال خواهد رفت، و از شیر ناپاک و غیربهداشتی نمی توان انتظار درمان و کسب منافع داشت.
شیر، غذای فطری
خداوند متعال بدن انسان را به گونه ای خاص آفریده و سرشت ویژه ای به آن بخشیده است. بدن انسان دارای فطرت، نظم و ساختار منحصر به فردی است که هر مقدار خوردنیها و نوشیدنیها و اعمال و اقدامات انسان مطابق آن باشد سلامت، پویایی و بالندگی بیشتری خواهد یافت.
بر طبق برخی از روایات شیر غذایی است که منطبق و سازگار با فطرت آدمی است.
در روایتی در این باره چنین می خوانیم:
«ابوبصیر می گوید با امام صادق علیه السلام غذا می خوردیم. مقداری گوشت شتر برای ما آوردند که به گمان من گوشت شتر از خانه آن حضرت بود. آن گاه کاسه ای بزرگ از شیر آوردند، آن حضرت نوشید و فرمود: ای ابا محمد از آن بنوش. عرض کردم: فدایت شوم شیر است. حضرت فرمود: فطرت است. آن گاه خرما آوردند و از آن خوردیم.»
در این روایت حضرت صادق علیه السلام به ابوبصیر می فرماید: شیر نگو، فطرت بگو. درباره مقصود آن حضرت از این جمله که «شیر فطرت است» حدیث پژوهان چند احتمال مطرح کرده اند.
مناسب ترین احتمال آن است که خداوند متعال شیر را مطابق فطرت انسان و برآورنده بسیاری از نیازهای جسم آدمی آفریده است.
از این رو امام صادق علیه السلام به ابوبصیر فرمود: این فطرت است؛ یعنی نوشیدنیِ فطریِ انسان.
در این باره روایتی دیگر نقل شده است که این احتمال را تأیید می کند:
«برای رسول خدا صلی الله علیه و آله در شب معراج دو قدح آوردند، یکی از آنها شیر بود و دیگری شراب. آن حضرت صلی الله علیه و آله به هر دو نگاه کرد آن گاه ظرف شیر را انتخاب فرمود [و از آن نوشید] جبرائیل گفت: خدای را سپاس که تو را به سمت و سوی فطرت هدایت کرد [و شیر را انتخاب کردی] و اگر از فطرت دور می شدی و شراب را انتخاب می کردی امت تو گمراه می شدند.»
این روایت ظهور بیشتری در احتمال یاد شده دارد؛ زیرا شیر نوشیدنی ای است گوارا، پاکیزه و سودمند برای بدن و انتخاب درست و به هنگامِ پیامبر نشان از فطرت سالم ایشان دارد؛ بدین سان که اقتضای فطرت سالم انتخاب شیر بود، نه شراب.
همان طور که اسلام دین سلامت و رشد و صراط مستقیم و مطابق با فطرت آدمی و سازگار با حقیقت اوست، جبرئیل انتخاب شیر را نشانه ای برای انتخاب اسلام قرار داد.
احتمال دیگری که در معنای واژه فطرت داده اند، آن است که این شیر تازه است؛ چه این که فطرت به معنای تازگی نیز می آید. احتمال دیگر آن است که شیر از آن رو که نخستین خوراک آدمی است چون پا به عرصه این گیتی می نهد پس گویا در فطرت انسان تمایل به نوشیدن آن نهفته است، که حضرت از آن به «فطرت» تعبیر کرد.
احتمال دیگر آن است که مقصود از واژه «فطرت» افطار است؛ یعنی مستحب است با شیر روزه را بگشایند و افطار کنند.
استحباب افطار با شیر
گروهی از روایات نشانگر آن است که مستحب است روزه داران به هنگام افطار با شیر لب به غذا گشایند. غیاث بن کلوب از امام صادق علیه السلام به نقل از اجداد طاهرینش چنین روایت می کند:
«علی علیه السلام مستحب می دانست که با شیر افطار کند.»
در روایتی دیگر در این باره چنین آمده است:
«افطار با شیر علی علیه السلام را به وجد و نشاط می آورد.»
شیر گاو
بی شک شیر تمام حیوانات حلال گوشت از قبیل گاو، گوسفند و شتر مفید است و هر یک به نوبه خود سودمندیهایی دارند. اما در روایات رسیده از معصومان ـ علیهم السلام ـ شیر گاو به لحاظ فواید و منافع ویژه اش ممتاز معرفی شده است.
در روایات متعددی امامان معصوم علیهم السلام مسلمانان را به استفاده بیشتر از شیر گاو تشویق کرده اند و تعبیرهایی از قبیل «علیکم بألبان البقر»؛ «بر شما باد به استفاده از شیر گاو» بارها در روایات تکرار شده است.
«شخصی می گوید به امام باقر ـ علیه السلام ـ از درد معده شکایت کردم، آن حضرت فرمود: چرا شیر گاو نمی نوشی؟ آن گاه حضرت فرمود: آیا تاکنون شیر گاو نوشیده ای؟ در پاسخ گفتم: آری بارها. پس حضرت فرمود: چگونه یافتی شیر گاو را (چه نظری درباره آن داری)؟ در پاسخ گفتم: به نظر من معده را دباغی می کند، در کلیه ها پوششی از پیه پدید می آورد (زمینه سلامتی کلیه ها را فراهم می آورد) و در انسان اشتهای به طعام می آفریند. آن حضرت فرمود: ان شاءالله در زمان مناسب (زمان دوشیدن شیر) من و شما به قریه یَنْبُع می رویم تا شیر بنوشیم.»
صدها سال از زمان صدور این سخن از امام باقر ـ علیه السلام ـ گذشته است و ما دقیقاً نمی دانیم چرا آن حضرت به شخص یاد شده در حدیث توصیه کرده اند برای رفع بیماری معده شیر بنوشد، لیکن اجمالاً از این حدیث افزون بر ارزش شیر گاو، استفاده می شود که شیر گاو برای برخی بیماریها مفید و سودمند است.
در روایات متعددی شیر گاو به عنوان شفا و دواء معرفی شده است.
به طور خلاصه از مجموع روایات استفاده می شود که شیر گاو در میان دیگر شیرهای حیوانات ممتاز است و از سودمندیهای بیشتری برخوردار است.
شیرهای بهشتی
در گروهی از روایات به شیرهای بهشتی اشاره شده است و به چشمه هایی از شیر که از مسجد کوفه جریان می یابد.
ما نمی دانیم شیرهای بهشتی چه گونه است، چه طعم و مزه ای دارد و از چند و چون چشمه های جاری شیر در قصرهای بهشتی آگاهی نداریم. لیکن از این روایتها در مجموع اهمیت شیر استفاده می شود؛ چه این که این احادیث در واقع نشانگر آن است که شیر از نوشیدنیهای بهشت است. به هر حال شیرهای بهشتی دست کم اندک شباهتی با شیرهای دنیوی خواهد داشت وگرنه نباید نام شیر به آن اطلاق می شد.
شیر نوشیدنی تقویت کننده
پیش از این اشاره شد که شیر مایعی است که هم انسانِ تشنه را سیراب و هم انسان گرسنه را سیر می کند. اما در گروهی از روایات شیر به عنوان غذایی تقویت کننده معرفی شده است.
بر طبق این روایات، شیر نوشیدنی ای است که استخوانها را مستحکم و بدن را نیرومند می سازد و ضعف را از تن آدمی می زداید. ابوالحسن اصفهانی می گوید نزد امام صادق علیه السلام بودم؛ مردی به آن حضرت عرض کرد من احساس ضعف می کنم؟ [چه کنم؟[ حضرت در پاسخ فرمود:
«بر تو باد به نوشیدن شیر؛ زیرا شیر گوشت بدن را می افزاید و استخوانها را محکم می سازد.»
بر طبق روایتی دیگر، امام صادق علیه السلام در این باره چنین فرمود:
«کسی که ضعف به بدن یا قلبش راه یافته باید گوشت میش را با شیر بخورد تا مشکل و مرض از اعضا و جوارحش رخت بربندد و جسمش تقویت گردد و استخوانهای شانه اش محکم شود.»
برپایه روایت دیگری پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«یکی از انبیاء الهی از ضعف جسم خود به خداوند شکایت کرد. خدا به او وحی کرد که شیر و گوشت را بپزد و بخورد چون قوت و نیرو را در آن دو قرار داده ام.»
در روایتی دیگر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«گوشت و شیر بر گوشت بدن می افزایند، استخوانها را مستحکم می سازند و قوت گوش و چشم را افزون می کنند.»
بر پایه روایتی دیگر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«پس از آن که یکی از پیامبران از ضعف تن خود به خدا شکایت کرد و خداوند به او فرمود گوشت و شیر بخور و او به فرمان خدا عمل کرد، قدرت به جسم او بازگشت.»
شیر تازه
برخی از روایات شیر تازه را دارای فواید ویژه ای دانسته است. در روایتی از امام صادق علیه السلام این گونه نقل شده است:
«شیر تازه برای بچه دار شدن مفید است.»
در روایتی دیگر شیر تازه و عسل برای کسی که بچه دار نمی شود توصیه شده است.
عرضه شیر خالص
همان طور که خداوند متعال در قرآن اشاره فرموده است «لبناً خالصاً سائغاً للشاربین»، شیر خالص و گوارا است که منافع بسیار دارد و از نعمتهای الهی به شمار می رود. در روزگار ما که تولید شیر به سمت صنعتی شدن می رود بیشتر مردم از شیرهای توزیع شده استفاده می کنند، از این رو باید تولیدکنندگان و عرضه کنندگان شیر بکوشند، شیر خالص و پاکیزه به مردم عرضه کنند.
در روایتی به نقل از امام صادق علیه السلام ، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از آمیختن شیر با آب و عرضه شیر غیرخالص نهی فرمود و آن را حرام دانست. «پیامبر خدا از مخلوط کردن شیر با آب به هنگام فروش شیر نهی فرمود.»
این مسأله در فقه شیعه مطرح است و از آن با عنوان «غش» یاد می شود. اجمالاً به لحاظ حکم فقهی، طبق فتوای مراجع تقلید و فقیهان بزرگ شیعه از آن جا که شیرهای عرضه شده به عنوانِ شیر خالص و نیز شیر بهداشتی و پاکیزه، عرضه می شود، اگر شیر یاد شده خالص و یا بهداشتی نباشد، خرید و فروش آن دارای اشکال است.
در روایتی در این باره چنین می خوانیم:
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که [در معامله] با مردم غش کند در روز قیامت با یهودیان محشور خواهد شد؛ زیرا آنان بیشتر از همه در معامله با مسلمانان غش روا می دارند.»
تأثیر شیر بر روان آدمی
برخی از غذاها و نوشیدنیها بر روان و اعصاب آدمی اثر مثبت می گذارد و مایه تسکین اعصاب و زدودن افسردگی و پدید آمدن آرامش است. بر پایه گروهی از روایات شیر این گونه است و تأثیر مثبتی بر روان انسان دارد. در روایتی در این باره چنین می خوانیم:
«ان التلبین یجلو القلب الحزین کما یجلو الاصابع العرق من الجبین.»
«بی شک "معجون شیر، عسل و آرد یا استفاده همیشگی از شیر" به دل افسرده و غمناک، نشاط و صفا می بخشد آن گونه که انگشتان آدمی عرق را از چهره او می زداید.»
در روایت دیگری در این باره چنین آمده است:
«نوح پیامبر از ضعف بدن خود به خداوند متعال شکوه کرد. خداوند به او وحی فرمود: شیر و گوشت را طبخ کن و بخور؛ زیرا من در شیر و گوشت قوت و برکت نهاده ام.»
روایاتی از این دست بعید نیست ابعاد روانی را نیز در بر گیرد و بدین سان برکت و قوتی که شیر در انسان پدید می آورد هم در جسم او و هم در جان وی باشد. در روایتی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله چنین نقل شده است:
«نوشیدن لبن از ایمان است.»
مناسب است در این جا به حدیث دیگری اشاره شود که بیانگر ارتباط میان مسایل معنوی و مادی است. پیش از این اشاره شد که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نوشیدن شیر را دوست می داشت. در روایتی از امام موسی بن جعفر علیه السلام چنین نقل شده است:
«کسی که به خاطر عشق و محبت به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شیر بنوشد، شیر زیانی به او نخواهد رسانید.»
همین مضمون در روایتی دیگر نیز آمده است:
«کسی که شیر بنوشد و بگوید: خدایا! چون پیامبر خدا شیر را دوست می داشت من آن را می نوشم، خوردن شیر به او ضرری نخواهد رسانید.»
در این دو دسته از روایات به دو نکته مهم اشاره شده است. گروه نخست نشانگر آن است که نوشیدن شیر در ایمان، سلامت روح و روان و بالندگی جان اثر می گذارد و دسته دوم نشانگر آن است که عشق به پیامبر خدا، و خواندن دعا سبب می شود، در صورت زیانمند بودن شیر، این زیان از بین برود و در واقع بیانگر این نکته باشد که امور معنوی در مسایل مادی اثرگذار است. این هر دو مطلب صحیح است و شرح افزون تر و فرصت فراخ تری می طلبد که متناسب با این نوشته نیست.
بخش دوم: شیر در آیات و روایات
در بخش نخست بحث با استفاده از روایات متعدد، ارزش غذایی و منافع متنوع شیر مورد بحث و بررسی قرار گرفت. اما گزارش و سامان دهی دقیق روایاتی که درباره شیر رسیده است فرصتی فراخ تر و پژوهشی گسترده تر می طلبد و در این فشرده نمی گنجد.
در بخش دوم بحث، متن چهار آیه و چهل حدیث درباره شیر با ترجمه و بدون توضیح آورده می شود. گروهی از این احادیث در بخش نخست گذشت.
در ادامه بحث، همان احادیث را به انضمام روایات دیگر یکجا تقدیم شما خواننده ارجمند می کنیم، امید که مصداق این حدیث شریف باشد:
«من حفظ علی أمتی اربعین حدیثاً ینتفعون بها بعثه اللّه یوم القیمة فقیهاً عالماً.»
«کسی که برای امت من چهل حدیث حفظ کند خداوند متعال او را روز قیامت دانشمند و فقیه محشور خواهد کرد.»
شیر در آیات قرآن
آیه اول:
«والانعام خلقها لکم فیها دف ءٌ وَ منافعُ وَ مِنها تَأکُلُونَ»
«خداوند چهارپایان را برای شما آفرید، در آنها وسیله پوشش برای شما و منافع دیگر است و از گوشت آنها می خورید.»
آیه دوم:
«و إنّ لکم فی الانعام لعبرة نسقیکم مما فی بطونه من بین فرثٍ و دمٍ لبنا خالصا سائغا للشاربین»
«در چارپایان برای شما مایه عبرتی است که از شکمهایشان از میان خون و سرگین شیری ناب به شما می نوشانیم که گوارای آشامندگان است.»
آیه سوم:
«و ان لکم فی الانعام لعبرة نسقیکم مما فی بطونها و لکم فیها منافع کثیرة و منها تأکلون»
«و برای شما در چارپایان مایه عبرتی هست که شما را از آن چه در شکمهای آنهاست می نوشانیم و در آنها برای شما سودهای فراوان است و از آن می خورید.»
آیه چهارم:
«و لهم فیها منافع و مشارب افلا یشکرون»
«و برای آنان در چارپایان سودها و نوشیدنیهاست پس آیا شکر نمی گذارند؟»
تفسیر این آیات در این فشرده نمی گنجد. در این جا تنها به برداشتهایی چند از آیات یاد شده بسنده می شود:
1ـ فرآیند تولید شیر برای آدمیان مایه عبرت است، خداوند متعال چگونه علوفه و آب را در درون بدن حیوان به شیر تبدیل می کند، موضوعی است قابل تأمّل و در خور تفکّر که حاکی از وجود قدرتی در اوج آگاهی و حکمت است.
2ـ شیر از منافع و سودهای مهم چارپایان است.
3ـ خداوند چارپایان را در سمت و سوی منافع آدمیان آفریده است؛ چارپایان از نعمتهای بزرگ خدا برای انسان به حساب می آیند.
4ـ چارپایان فوائد و منافع گوناگون و متنوعی برای انسانها دارند که آدمیان نباید از آنها غفلت ورزند.
5ـ شیر از منابع مهم تغذیه انسان است که او را سیر و سیراب می سازد.
6ـ خوراک حیوانات؛ یعنی آب و علوفه به شیر تبدیل می گردد.
7ـ شیر از منابع اقتصادی و درآمد انسانها است.
8ـ شیر گوارا، لذیذ و زلال است و گلوگیر نیست.
9ـ فراهم آوردن زمینه بهره برداری از شیر گاو، گوسفند و شتر از عنایتها و نعمتها و الطاف الهی است.
10ـ این نعمت بزرگ که به تعبیر قرآن هم از منافع چارپایان است و هم از مشارب آنها، شکر می طلبد و بندگان خدا باید شکر آن را بگذارند.
شیر در روایات
1 ـ شیر مادر
«قال امیرالمؤمنین علیه السلام : ما من لبنٍ یرضع به الصبیُ أعظمُ برکةً علیه مِنْ لَبَن أُمّه.»
«امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: هیچ شیری برای نوزاد از شیر مادرش بابرکت تر نیست.»
2 ـ برکت خانه
«قال رسول الله صلی الله علیه و آله لعمّته: ما یمنعک ان تتخذی فی بیتک برکة؟ قالت: یا رسول اللّه و ما البرکة؟ قال: شاة تُحلب فأنه من کان فی دارهِ شاة تحلب أو نعجة أو بقرة تحلب فبرکات کلّهنَّ.»
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به عمه اش فرمود: چرا خانه ات را بابرکت نمی کنی؟ عرض کرد: یا رسول الله برکت چیست؟ فرمود: گوسفند شیرده. هر کسی که در خانه خود گوسفند یا میش یا گاو شیرده داشته باشد همه اینها برکت و افزایش نعمت است.»
3ـ شیر گاومیش
«قال سمعت الرضا علیه السلام یقول: لأباس بأکل لحوم الجوامیس و شرب ألبانها و أکل سمونها.»
«راوی می گوید شنیدم که امام رضا علیه السلام می فرمود: خوردن گوشت و نوشیدن شیر و استفاده از روغن گاومیش حلال است.»
4ـ بنوش به نام پیامبر
«عنه علیه السلام قال: من أکل اللّبن فقال: "اللهمَّ إنّی آکله علی شهوة رسول اللّه صلی الله علیه و آله ایّاه" لم یضرّه.»
«کسی که شیر بنوشد و به هنگام نوشیدن شیر بگوید: خدایا! من این شیر را از آن رو می نوشم که پیامبر آن را دوست می داشت، نوشیدن شیر زیانی به او نمی رساند.»
5ـ سرور نوشیدنیها
«عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله انه قال فی حدیثٍ "و سید الأشربة اللبن".»
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شیر سرور نوشیدنیهاست.»
6ـ شیر و ایمان
«قال صلی الله علیه و آله : شرب اللبن من الأیمان.»
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نوشیدن شیر از ایمان است.»
7ـ خوردنی و نوشیدنی
«و قال صلی الله علیه و آله : لیس یجزی ء مکان الطعام و الشراب إلاّ اللبن.»
«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ چیزی جز شیر نمی تواند جای هم خوردنی و هم نوشیدنی را بگیرد.»
منبع :http://www.hawzah.net
عضو شويد
عضويت سريع